W czasach nowożytnych pokazywano tu nowinki ze świata i ludzkie osobliwości, a już w XIX wieku mieszkańcy zaczęli skarżyć się na uciążliwości, jakie stwarzał. Od soboty trwa kolejna edycja Jarmarku św. Dominika. To okazja, by przyjrzeć się, jak wyglądała ta impreza od średniowiecza do roku 1939 r.
Trudno wyobrazić sobie sezon leni w Gdańsku bez Jarmarku św. Dominika. Choć impreza niejednokrotnie daje się we znaki mieszkańcom historycznego śródmieścia, jest z całą pewnością magnesem przyciągającym klientów: zarówno turystów, jak i mieszkańców Trójmiasta.
Nie tak łatwo policzyć wszystkie edycje Jarmarku
Jest też wydarzeniem o bezprecedensowym znaczeniu w historii naszego miasta. Korzeniami sięga 1260 r. Trzeba pamiętać jednak, że precyzyjnie rzecz ujmując w 2022 r. nie odbywa się 762. z kolei Jarmark, choć marketingowo tak to może być odbierane (ta liczba pojawia się na plakatach, reklamach itd.). W przeszłości niejednokrotnie były lata, kiedy rezygnowano z organizacji Dominika (tak często nazywano Jarmark przed 1939 r.), i to z różnych względów, np. wojen czy epidemii (choć i tu nie było reguły).
Najdłużej Jarmarku nie organizowano po II wojnie światowej. Wrócono do tej tradycji dopiero w 1972 r., i to pod nazwą
Jarmarku Dominikańskiego.
Dziś obowiązującą formalnie
nazwę w postaci Jarmarku św. Dominika przywrócono dopiero w 1991 r.
Wiele różnych Jarmarków św. Dominika, nie tylko w Gdańsku
Gdańsk nie był i nie jest jedynym miastem, który organizuje
Jarmark św. Dominika. Gdański Dominik jest jednak bezsprzecznie najpopularniejszy i największy, może też się poszczycić długą historią.
Do popularyzacji tego typu imprez przyczynił się głównie
papież Aleksander IV, który w latach 1258-1260 zezwolił poszczególnym prowincjom Dominikanów na udzielenie studniowego odpustu przybywającym do ich świątyń w dniu ich patrona, św. Dominika. Ten doroczny targ rozpoczynał się przez stulecia w oktawie św. Dominika (5-11 sierpnia).
W Gdańsku do 1873 r. Jarmark trwał trzy tygodnie, następnie został skrócony do 14 dni (i tyle trwał zasadniczo do 1939 r.). Na marginesie, dopiero parę lat temu powrócono do koncepcji, by trwał 21 dni.
Średniowieczny Dominik: Długi Targ, Targ Drzewny, a nawet tereny stoczniowe
Niewiele wiadomo o pierwszych, średniowiecznych jeszcze Dominikach. Badacze dysponują tylko pojedynczymi wzmiankami. Wszystko wskazuje na to, że w XIII-XIV w. odbywał się jeszcze w granicach Głównego Miasta (być może tylko na Długim Targu?). Dopiero w 1473 r. został przeniesiony w okolice
Targu Drzewnego
, którego część zaczęła być zresztą określana wkrótce jako
Plac Dominikański.
Niewykluczone jednak, że równolegle Jarmark odbywał się także na pobliskich terenach - niektóre opracowania wskazują (niestety, nieprecyzyjnie) chociażby na okolice także
Mlecznego Piotra, dziś więc na tereny postoczniowe...
Jarmark w okresie nowożytnym
Podobnie jak cały Gdańsk, tak i Jarmark lata świetności odnotowywał w okresie nowożytnym, kiedy miasto należało do Rzeczypospolitej Obojga Narodów, będąc jego największym emporium handlowym i portem zarazem.
Wśród lokalizacji, które zaczął wówczas obejmować Jarmark, zaczął pojawiać się
Targ Węglowy, ale i
Targ Sienny, w ograniczonym okresie
ul. Szeroka, z czasem także
Długie Ogrody i Dolne Miasto (do tych dwóch ostatnich lokalizacji jeszcze powrócimy).
Należy pamiętać, że jednym z powodów fenomenu Jarmarku św. Dominika w Gdańsku był fakt, że był to wyjątkowo okres, kiedy Rada Miasta Gdańska zezwalała także i obcokrajowcom na handel na terenie miasta - poza okresem Dominika było to zabronione (innymi słowy, handel był zmonopolizowany przez miejscowych kupców gdańskich, którzy potrafili zadbać o swoje interesy jak mało kto...).
Jarmark to też teatr, sport i hazard
Niekiedy zapomina się, że Jarmark był także ważnym katalizatorem rozwoju gdańskiego życia teatralnego. To właśnie z jego powodu do miasta nad Motławą już XVI w. zaczęły przybywać nie tylko objazdowe trupy teatralne z terenów niemieckich, ale też i Anglii. Ponadto na przełomie XVII i XVIII w. rozwinął się podczas Dominików bardzo popularny teatr marionetkowy.
Przy okazji tak dużej imprezy organizowano także pokazy i zawody strzeleckie oraz akrobatyczne, co można uznać także za prapoczątki pokazów sportowych (obok regularnych ćwiczeń miejscowych bractw strzeleckich).
Z Jarmarkiem wiążą się ponadto pierwsze loterie organizowane w Gdańsku, a więc - jakby nie patrzeć - początki hazardu w mieście nad Motławą.
Konkurencyjny jarmark tuż za murami Gdańska
Po pierwszym rozbiorze Polski w bezpośrednim sąsiedztwie Gdańska powstało z inicjatywy króla pruskiego Fryderyka II
Zjednoczone Miasto Chełm, w którego skład weszły tereny Chełmu, Starych Szkotów, Siedlec i Św. Wojciecha. Ten konkurencyjny dla Gdańska ośrodek postanowił także zorganizować własnego Dominika.
Władze Gdańska w 1775 r. kategorycznie zabroniły własnym kupcom udziału w konkurencyjnej imprezie.
Samo Zjednoczone Miasto Chełm formalnie przestał istnieć w 1813 r., ale jego rozwój został znacząco zahamowany wcześniej (po II rozbiorze w 1793 r. oraz po spaleniu w 1807 r. podczas oblężenia Gdańska).
Jarmark św. Dominika okazją do prezentowania nowinek ze świata
Jarmark Dominikański był przez lata wykorzystywana do prezentowania nowinek ze świata techniki. Latem 1790 r. właśnie podczas odbywającego się Dominika
po raz pierwszy w Gdańsku wzniósł się w powietrze balon ogrzewany gorącym powietrzem.
Balonem "Gdańsk" w przestworza
W 1844 r. podczas Jarmarku pokazywano sensację - tzw.
mechaniczną dorożkę, a więc prototyp samochodu. Na innym stoisku jeden z fotografów otworzył własne atelier (po Jarmarku jeszcze przed dwa miesiące prowadził zakład, po czym wyjechał do Warszawy).
Rok wcześniej podczas Dominika zachęcano do degustacji
nowego rodzaju kawy - mokki.
Jarmark służył zresztą nie tylko "gdańskim premierom", ile popularyzacji nowych wynalazków. Stoiska, gdzie można było wykonać sobie pamiątkową fotografię zaczęły coraz częściej pojawiać się wśród atrakcji Dominika w II połowie XIX w., a na przełomie XIX i XX w. wielką popularnością cieszyły się
objazdowe kinematografy. Choć pierwszy publiczny pokaz kina odbył się w Gdańsku w 1896 r., to pierwsze stałe kino otwarto dopiero w 1907 r. Z uwagi na popularność Dominika nie będzie zapewne przesadą, jeśli założymy, że spora część gdańszczan po raz pierwszy zobaczyła ruchomy obraz właśnie podczas któregoś z Jarmarków na początku XX w.
Jarmark św. Dominika jako pokaz osobliwości
Teatry, zawody, loterie czy nowe maszyny nie były jedynymi atrakcjami, które z okazji Dominika pojawiały się w Gdańsku. Tak duża impreza była też świetnym pretekstem do pokazów wszelkiego rodzaju osobliwości czy egzotyki.
I tak chociażby podczas Jarmarku w 1786 r. po raz pierwszy w mieście nad Motławą zaprezentowano żywą zebrę. Wybuchł nawet spór, czy aby zwierzę jest czarno-białe z natury, czy może wystawca specjalnie je pomalował?
Na Jarmarku pokazywano nie tylko egzotyczne zwierzęta, ale także karły, bliźniaków syjamskich czy ludzi cierpiących na inne schorzenia, którzy byli zatrudniani lub wykupywani przez właścicieli cyrków.
Jarmark przede wszystkim na Dolnym Mieście
Wszystko wskazuje na to, że już najdalej w II połowie XIX w. zakres Jarmarku został ograniczony do Długich Ogrodów i Dolnego Miasta, a jedynie w niewielkim zakresie był organizowany gdzie indziej, np. na Targu Węglowym.
Wypracowano już także podział kramów i stoisk między poszczególnymi ulicami. I tak na Długich Ogrodach można było kupić głównie produkty garbarzy, garncarzy i bednarzy, na
ul. Łąkowej i dziś już nieistniejącej Ułańskiej (dawnej Reitergasse) wyroby tkackie i ozdoby (biżuterię), na
ul. Fundacyjnej wyroby wełniane, zaś na
ul. Szopy głównie porcelanę.
Mieszkańcy XIX-wiecznego Gdańska: Jarmark to utrapienie
Pod koniec XIX stulecia Dominik jednak już przestał przypominać dużą imprezę, której towarzyszył szereg atrakcji. Jednocześnie zaczęły pojawiać się głosy, aby w ogóle odejść od organizacji Jarmarków, wskazując w pierwszej kolejności na problemy komunikacyjne, które generowała impreza.
Nowe oblicze Jarmarku od 1901 r.
Na początku XX w. postanowiono odświeżyć formułę Dominika. Obok części handlowej, która nadal była przypisana przede wszystkim do Długich Ogrodów i Dolnego Miasta, postanowiono rozbudować strefę atrakcji i zlokalizować ją osobno, na rozległym i doskonale skomunikowanym miejscu - placu przy Bramie Oliwskiej, dziś tzw.
Placu Zebrań Ludowych.
To był strzał w dziesiątkę. Odtąd do wybuchu I wojny światowej u bram historycznego Śródmieścia regularnie latem - obok stoisk na Dolnym Mieście - wyrastało miasteczko pełne namiotów, bud, zjeżdżalni, strzelnic, karuzeli i innych atrakcji, które wabiły tłumy, tak mieszkańców, jak i turystów.
Nieudana lokalizacja przy ul. Okopowej
Sytuacja uległa zmianie po I wojnie światowej. Część rozrywkową zdecydowanie zmniejszono, zaczęto też poszukiwać dla niej nowej lokalizacji. Wybór padł na
puste tereny w okolicy obecnej ul. Okopowej na Starym Przedmieściu - dziś w tym miejscu stoją gmachy Urzędu Wojewódzkiego i Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego.
Część rozrywkowo-gastronomiczną w tej części miast zorganizowano jednak tylko dwukrotnie, w latach 1921-1922 r. Trudno dziś jednoznacznie odpowiedzieć, dlaczego Stare Przedmieście nie okazało się łaskawe dla Jarmarku. Być może wpływ na to miała ogólna sytuacja ekonomiczna - w wymienionych latach szalała w mieście inflacja.
Nowe miejsce na jarmark: okolice Mostu Siennickiego
Po kilku latach, kiedy Jarmark był (ponownie) niemal w całości ograniczony do Dolnego Miasta, ostatecznie na nowe miejsce części rozrywkowej wytypowano pusty teren przy Martwej Wiśle, a dokładnie - przy Moście Siennickim, w rejonie obecnych
ul. Siennickiej i Stary Dwór. I to tam, nieprzerwanie do wybuchu II wojny światowej, bawiono się i jedzono podczas kolejnych Dominików.
Antyżydowskie tumulty
Zarysowując historię Jarmarku, nie można pominąć milczeniem także i czarnych kart jego historii. W kolejnych odsłonach Dominika w dużej mierze odbija się historia i całego miasta. I podobnie jak ono, tak i podczas Jarmarków po 1933 r. można było zauważyć coraz wyraźniejszą nazyfikacją przestrzeni oraz życia publicznego.
Dowodem na to były wydarzenia z 7 sierpnia 1936 r., kiedy wieczorem grupa 40 "demonstrantów", którzy sami w większości wywodzili się z kręgów kupieckich, a jednocześnie byli członkami NSDAP, wspieranych przez bojówkarzy z SA i młodzież z Hitlerjugend, zaczęła skandować antyżydowskie hasła, a następnie przystąpiła do demolowania stoisk żydowskich wystawców i kupców.
Wystąpienia antyżydowskie w trakcie Dominika nie były zresztą czymś zupełnie nowym. Ponad dwieście lat temu, w latach 1819-1821 podczas Jarmarku doszło także do antyżydowskich tumultów, których przyczyną było nadanie w 1814 r. miejscowym Żydom praw obywatelskich.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
