Gdy kolej żelazna dotarła do Gdańska w 1852 roku, kończyła bieg tuż za południowymi wałami obronnymi miasta. Nadburmistrz Gdańska, Leopold von Winter szybko zorientował się, że miasto podwójnie skorzysta, jeśli kolej zostanie przedłużona do portu.
O ile Szczecin i Królewiec po włączeniu do sieci kolejowej odnotowały wzrost przeładunków w portach, to Gdańsk w tym względzie początkowo odstawał. Do nabrzeża nad Motławą, obok jedynego dworca Brama Nizinna mogły przybijać tylko niewielkie jednostki o zanurzeniu do 3 metrów.
Historia pierwszego dworca kolejowego w Gdańsku
Zresztą ciężar przeładunków
portowych w drugiej połowie XIX wieku przeniósł się z Motławy do Nowego Portu. Dlatego też nadburmistrz zwrócił się do władz centralnych w Berlinie o zgodę na budowę nowej linii z Gdańska do Nowego Portu. Inwestycję trwającą dwa lata ukończono w 1867 roku.
Po siedemnastu latach, z dworca towarowego Brama Oliwska, po nowym torze ułożonym wzdłuż lewego brzegu Martwej Wisły pojechały pociągi do otwartego na nabrzeżu wiślanym dworca kolejowego. Powstała też stacja rozrządowa na Zaspie, która obsługiwała wszystkie nabrzeża portowe nad Wisłą.
Kokoszki-Gdynia. Pierwsza linia kolejowa zbudowana w II RP
W 1905 roku kolej żelazna dotarła też do nowych nabrzeży na prawym brzegu Wisły. Ze stacji rozrządowej położonej na południu miasta tory biegły przez Orunię i Olszynkę do Siennej Grobli i dalej mostem obrotowym na Wiśle do Portu Cesarskiego i na wyspę Holm.
W ciągu 50 lat port gdański uzyskał trzy linie kolejowe łączące nabrzeża z ogólną siecią Pruskiej Kolei Wschodniej oraz szereg bocznic, łącznic i rozjazdów o łącznej długości torów przekraczającej 30 kilometrów.
Pierwsze pociągi w Nowym Porcie
Nowa linia kolejowa do Nowego Portu licząca blisko 10 kilometrów brała swój początek na dworcu Brama Nizinna (
Legetor Bahnhof) i zaraz za mostem kolejowym odchodziła łukiem od toru do Tczewa kierując się na zachód w stronę Bramy Oruńskiej, zwanej też Pietraszewską (
Petershagen Tor).
Pomiędzy fosą miejską a Kanałem Raduni u podnóża
Biskupiej Górki (
Bischofs Berg) saperzy wydrążyli wykop pod tory kolejowe, które biegły po zachodniej stronie fortyfikacji.
Na wysokości ul. Morze Czarne (
Schwarzes Meer) zbudowano most kolejowy nad Radunią, a dalej tunele pod ulicami Piaskową (
Sandgrube / dzisiejsza ul. Rogaczewskiego) i Nowe Ogrody (
Neu - Garten). Za tunelami tory biegły od bastionu św. Elżbiety (
Elisabeth Bastion) do bastionu Bożego Ciała (
Heilige Leichnam Bastion) pomiędzy fosą miejską a skarpą, na której była ulica
Promenade, dzisiejsza ul. 3 Maja.
Na tym odcinku zbudowano tymczasową stację z drewnianym budynkiem dworcowym położonym od strony skarpy. Stację nazwano
Hohetor Bahnhof - Dworzec Brama Wyżynna. Po prawej stronie była fosa i bastion św. Elżbiety, a po lewej Góra Gradowa (
Hagels Berg). Pasażerowie, aby dostać się do miasta, musieli schodami wejść na ośmiometrową skarpę i ul. Promenade dojść do mostu prowadzącego do Bramy Wyżynnej.
Od stacji Brama Wyżynna tory kolejowe biegły wzdłuż fosy przy bastionie Bożego Ciała. Dalej przecinały ogród Błędnik (
Irrgarten) i pomiędzy Bramą Oliwską (
Olivaer Tor) i domem wdów kupieckich (
Fraeuenstift) biegły przez Nowe Szkoty (
Neu Schottland) i Letnicę (
Lauental) do Nowego Portu (
Neufahrwasser).
Linię kończyła stacja czołowa
Bahnhof Neufahrwasser mająca bocznicę wzdłuż nabrzeża
Hafenkanal. Pierwszy pociąg z Gdańska do Nowego Portu wjechał w dniu 1 października 1867 roku.
Zgodnie z rozkładem jazdy z 1868 roku z Gdańska do Nowego Portu codziennie jeździło osiem pociągów - pięć osobowych i trzy łączone, osobowo-towarowe). Trzy osobowe odjeżdżały z Bramy Wyżynnej i po 12 minutach kończyły bieg w Nowym Porcie. Pozostałe ruszały z Bramy Nizinnej i po 7 minutach miały przystanek i postój 7-10-minutowy na stacji Brama Wyżynna. Łączny czas przejazdu wynosił 29 minut.
W 1890 roku oddano na tej linii trzy stacje dla ruchu osobowego - w Nowych Szkotach (
Neuschottland), w Letnicy (
Lauenthal) i w Brzeźnie (
Brösen). Koło Letnicy utworzono stację rozrządową -
Rangierbahnhof Saspe do obsługi towarowej bocznic portowych.
Wcześniej, bo w 1880 roku, ukończono wykop nowego basenu u wejścia do portu w stronę Brzeźna. Po jego obu stronach na odcinku jednego kilometra ułożono tory kolejowe, a basen nazwano
Freibezirk / Strefa Wolnocłowa.
W 1905 roku pociągi osobowe pokonywały siedmiokilometrową trasę z przystankami w Brzeźnie i Nowych Szkotach w czasie 15 minut. Odjeżdżały co godzinę - z Gdańska od godz. 5:37 do godz. 22:37, a z Nowego Portu od godz. 6:14 do godz. 23:14.
Dworzec Wiślany - kolejowa stacja towarowa w porcie
Na początku XIX wieku kupiec i armator z Nowego Portu
Matthias Broschke wybudował drogę wzdłuż Martwej Wisły łączącą Gdańsk z Nowym Portem. Po jej drugiej stronie powstawały składy i place portowe.
W 1888 roku pomiędzy Szalmeją (dzisiaj Młyniska) a Nowym Portem wybudowano nabrzeże portowe nazwane Dworcem Wiślanym (
Weichsel - Bahnhof). Rok później nabrzeże uzyskało połączenie kolejowe z dworcem towarowym Brama Oliwska. Linia towarowa o długości 4,5 kilometra została nazwana Wiślaną Lewobrzeżną -
Weichsel-uferbahn. Miała ona bocznice do stoczni Schichau, fabryki wagonów i zakładów chemicznych w Młyniskach (
Schellmühl).
Dworzec Wiślany wkrótce stał się głównym nabrzeżem w przewozie towarów za granicę z urzędem celnym (
Grenzzollamt Weischelbahnhof) z bocznicami o długości ponad 1 kilometra i nowoczesnym sprzętem przeładunkowym.
W latach 90. XIX wieku Dworzec Wiślany uzyskał również połączenie z
Rangierbahnhof Saspe. Odcinek o długości 2,9 kilometra biegł wzdłuż
Fischmeister Weg, dzisiejszej ul. Wyzwolenia. Na wysokości cmentarza katolickiego linia miała odgałęzienie do Kaiserlische Marine, bazy paliwowej cesarskiej marynarki wojennej znajdującej się za Zakrętem Pięciu Gwizdków naprzeciwko Twierdzy Wisłoujście (obecnie ul. Starowiślna). Łącznica funkcjonowała do 2006 roku i została rozebrana na wniosek mieszkańców.
Kolej towarowa do Portu Cesarskiego i na wyspę Holm
W 1905 roku oddano linię towarową nazwaną
Holmbahn prowadzącą ze stacji rozrządowej
Verschiebebahnof Danzig (dzisiejszy Gdańsk Południowy) przez Orunię (
Ohra), Olszynkę (
Walddorf) do Siennej Grobli (
Strohdeich), po drodze krzyżując się z koleją wąskotorową w Piaskach Gdańskich (
Sandweg). W tym miejscu była rampa umożliwiająca przeładunek towarów z wąskotorówki na normalnotorową.
Pociągi na dworcu Sienna Grobla zmieniały kierunek jazdy i po pokonaniu kilometra dojeżdżały do obrotowego mostu kolejowego na Wiśle w okolicy Białego Dworka. Dalej na długości ponad 3 kilometrów tory prowadziły przez Przeróbkę (
Troyl) do nowego nabrzeża Port Cesarski (
Kaiserhafen / Kanał Kaszubski).
Po dojechaniu do portu istniała możliwość przewiezienia wagonów promem na Wyspę Ostrów (Holm), na której były stocznie. Prom o nazwie "Danzig", zbudowany w stoczni
Asmusa Johannsena na Polskim Haku, o długości 52 m i szerokości 8 m wyposażony w dwie maszyny parowe o mocy 200 KM obsługiwała sześcioosobowa załoga. Jednostka zabierała na pokład cztery wagony lub elementy kadłubów i innych części potrzebnych do produkcji statków.
Cała linia Holmbahn miała blisko 11 kilometrów. W 1911 roku oddano łącznik o długości 1,5 kilometra umożliwiający wjazd na most obrotowy z pominięciem stacji Sienna Grobla i wydłużono tory wzdłuż Kanału Kaszubskiego.
W okresie międzywojennym wyprowadzono ze stacji
Troyl (Trojan/Przeróbka) tor biegnący do wojskowej składnicy tranzytowej na
Westerplatte oraz do nowego basenu portowego w Wisłoujściu (
Weichselmünde), dzisiejszego Basenu Górniczego.
W latach międzywojennych sieć kolejowa w porcie powiększyła się o 7 kilometrów i osiągnęła 37 kilometrów.
Rozwój portowej sieci kolejowej po II wojnie światowej
Po II wojnie światowej sieć kolejową w porcie przejęła PKP, łącznie z torem z Pruszcza przez Święty Wojciech do Olszynki oddaną do użytku w 1942 roku.
W 1970 roku oddano dworzec towarowy Gdańsk Port Północny. Budowa portu zewnętrznego na Zatoce Gdańskiej z pirsami do przeładunku ropy naftowej, rudy żelaza i węgla wymagała rozjazdów, bocznic i łącznic z ogólnokrajową siecią kolejową. Tym samym dworzec Port Północny stał się jedną z największych stacji rozrządowych w Polsce.
W ostatnich latach zmodernizowano kolejową linię z Pruszcza Gdańskiego do Portu Północnego z oddaniem drugiego toru na moście kolejowym na Martwej Wiśle i ułożono tory do głębokowodnego terminalu kontenerowego.
W porcie gdańskim sieć kolejowa dysponuje blisko 55 kilometrami torów i 165 rozjazdami.
Lewobrzeżną część, tzw. port wewnętrzny obsługuje stacja rozrządowa Gdańsk
Zaspa Towarowa z siecią o długości 18 kilometrów torów (blisko połowę stanowią bocznice).
Prawy brzeg Martwej Wisły obsługuje stacja towarowa Gdańsk Kanał Kaszubski i wspomniany Gdańsk Port Północny, z którego bocznice odchodzą też do portu zewnętrznego na Zatoce Gdańskiej (Naftoport, Gaspol i DCT). Łącznie z bocznicami prawobrzeżna sieć torów kolejowych liczy 37 kilometrów. Sama stacja Port Północny dysponuje 28 kilometrami torów, na których jednocześnie maksymalnie może pomieścić się około 1000 wagonów czteroosiowych.
Nie ma już portu na Motławie - są przystanie żeglugi pasażerskiej i mariny - dlatego też rozebrano tory do nabrzeża przy Bramie Nizinnej, na Wyspie Spichrzów i do Ołowianki i Siennej Grobli.
Bibliografia- Paweł Wolny "Zapomniane linie kolejowe: Linia nr 249 Gdańsk Nowy Port - Gdańsk Główny" w portalu Wolna Droga,
- Krzysztof Kester "Koleje podmiejskie - cz. I. Pierwsze koleje w Gdańsku - 1852-1870" 01.11.2015 w portalu iBedeker,
- Henryk Jursz "Kolej w Gdańsku w XIX wieku" 30.10.2015 w portalu iBedeker,
- Henryk Jursz "Spacer po Gdańsku: Holmbahn, czyli kolej na Wyspę Ostrów" 06.03.2011 w portalu iBedeker,
- Antoni Dubowicz "Most kolejowy na Martwej Wiśle" 27.02.2015 w portalu Nasz Bałtyk.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
