W zeszłym tygodniu opublikowaliśmy obszerny artykuł Bronisława Poźniaka, poświęcony monetom bitym w Gdańsku od średniowiecza do II Rozbioru Polski. Dziś przedstawiamy historię monet bitych za czasów Wolnego Miasta Gdańska, zarówno pierwszego, jak i drugiego.
Historia bicia monety w Gdańsku. Od szeląga Kazimierza Jagiellończyka do szeląga St. Poniatowskiego
W 1807 r., po zwycięstwie nad Prusami, Napoleon Bonaparte ustanowił Gdańsk Wolnym Miastem (Ville libre de Dantzig). Głową republiki został marszałek François Joseph Lefebvre. Władzę wojskową sprawował francuski gubernator, a cywilną senat. Pierwsze Wolne Miasto Gdańsk trwało do 1814 r.
Drugie Wolne Miasto Gdańsk (Freie Stadt Danzig) istniało w latach 1920-1939. Po zakończeniu I wojny światowej, na kongresie pokojowym 28 czerwca 1919 r., zawarto Traktat Wersalski. W art. 100-108 tego aktu postanowiono odłączyć Gdańsk od Niemiec i ustanowić go Wolnym Miastem. Ten twór prawno-ustrojowy trwał do 1 września 1939 r., do aneksji przez Trzecią Rzeszę.
Monety pierwszego Wolnego Miasta
Po zajęciu miasta przez wojska Napoleona i proklamowaniu "Rzeczypospolitej Gdańskiej" senat gdański podjął decyzję o biciu własnej monety. Z uwagi na kłopoty ze srebrem szelągi
(schilling) oraz grosze
(groschen) wybijano w miedzi. Szóstaki (6 groszy) miały być ze srebra i nosić nazwę guldena
(f ü nf einen danziger gulden). Jednostką obrachunkową był gulden gdański o wartości 30 groszy lub 90 szelągów. Utworzono mennicę na ul. Kocurki
(Katergasse), na której czele stanął mincerz
Jan Ludwik Meyer. Pierwsza emisja szelągów ruszyła w 1808 r., a następna w 1812 r.
Moneta miała wagę 1,25 g i była bita na stopę menniczą polską z 1766 r. i była pieniądzem obiegowym.
Grosze wybito w 1809 i 1812 r. Monety z miedzi o wadze 3,2 g na rewersie w otoku miały napis "DANZIGER KUPFER MUENZE - Gdańska miedziana moneta".
Mennica działała do 1813 r., a podczas jej likwidacji Meyer wykorzystał stemple szelągów i groszy do odbicia serii pamiątkowych monet w czystym srebrze, a grosza nawet w złocie.
Szóstaki, stanowiące piątą część guldena, wybito w 1808 i 1809 r. jako monety srebrne próbne o wadze 2,56 g i nie były w obiegu.
W 1814 r. Gdańsk ponownie wcielono do Królestwa Prus, ale monety Wolnego Miasta były w powszechnym obiegu do 1821 r., w którym przeprowadzono pruską reformę monetarną.
Gdańskie notmünzen - monety zastępcze z 1920 r.
Pierwszą monetą wybitą w drugim Wolnym Mieście Gdańsku było 10 fenigów z 1920 r. Miasto cierpiało na brak bilonu i pomimo podpisania umowy z Bankiem Rzeszy na dostarczenie drobnych monet zleciło miejscowym firmom emisję cynkowych 10-fenigówek.
Ogółem wypuszczono milion monet według matryc opracowanych w Fabryce Karabinów
(Gewehrfabrik) i firmie jubilerskiej Stumpf und Sohn. Pierwsze miały na rewersie nominał oznaczony małą cyfrą, a drugie dużą cyfrą. Awers był taki sam - herb Gdańska, w otoku napis "Stadt Danzig" i rok emisji "1920".
Notgeld - gdański pieniądz zastępczy
W pierwszych latach istnienia Wolnego Miasta w obiegu były niemieckie marki i banknoty tymczasowe emitowane przez gdański magistrat. Pieniądz zastępczy
(notgeld) był odpowiedzią na czas kryzysu gospodarczego i szalejącej inflacji. Senat Gdański zlecił emisję bonów nominowanych w markach niemieckich. Pieniądze zastępcze w postaci żetonów kupieckich wydawały banki i towarzystwa asekuracyjne oraz więksi przedsiębiorcy (np. stocznia Schichaua).
Pogłębiający się kryzys monetarny spowodował, że władze Wolnego Miasta postanowiły odejść od marki niemieckiej i wprowadzić swoją walutę - guldena, dzielącego się na sto fenigów. Walutę oparto o angielski funt sterling w stosunku 1:25, a jej emitentem został Bank Gdański
(Bank von Danzig).
Banknoty zastępcze magistratu sopockiego
Pieniądze zastępcze, w walucie niemieckiej marki, wydawał też magistrat sopocki. Emisje z 18 sierpnia oraz z 20 i 28 września 1923 r. były w obiegu przez rok. Właściwie były to bony o wartości 500 tys., 5 mln, 50 mln, 100 mln i 500 mln marek.
W tym samym dniu miasto Sopot wypuściło też bon o wartości 20 mld marek na matrycy bonu o wartości 500 mln o zmienionej barwie, z nadrukiem nominału.
Wszystkie emitowane przez władze Sopotu bony markowe miały urzędową
siegelmarke (naklejkę urzędowej pieczęci) i były w obiegu na terytorium Wolnego Miasta.
Monety II Wolnego Miasta Gdańska (1923-1939)
W szczytowym okresie hiperinflacji ustalono na 31 grudnia 1923 r. kurs wymiany za 1 guldena - 750 mld inflacyjnej marki niemieckiej. Do czasu wybicia nowych monet wprowadzono papierowe banknoty o wartości od 1 feniga do 100 guldenów. Bilon i monety do 10 guldenów wykonała holenderska mennica w Utrechcie z datą emisji 1923.
Bilon wykonano z brązu ( 1 i 2 fenigi) oraz z miedzioniklu (5 i 10 fenigów), a monety ½, 1, 2 i 5 guldenowe ze srebra próby 750.
Złote monety o nominale 25 guldenów o masie 7,988g Au 917, w ilości 1000 sztuk, w tym 200 stemplem lustrzanym, wybiła berlińska mennica i stanowiły one depozyt Banku Gdańskiego. Była to moneta bulionowa, czyli lokata kapitału, wzorowana na angielskim funcie. Emisję powtórzono w 1930 r., wybijając 4000 monet. Współcześnie na rynku numizmatycznym niektóre egzemplarze lustrzane z 1923 r. wyceniane są nawet na 82 tys. zł.
Papierowe guldeny Wolnego Miasta Gdańska
W 1924 r. Bank Gdański wyemitował banknoty o nominałach:
- 10 guldenów z Dworem Artusa,
- 25 guldenów z kościołem Mariackim,
- 100 guldenów z portem gdańskim z żurawiem portowym,
- 500 guldenów z Wielką Zbrojownią,
- 1000 guldenów z Ratuszem Głównego Miasta.
W latach 30. do obiegu weszły banknoty: 20 guldenów z Wieżą Więzienną i 50 guldenów z domem podcieniowym na Żuławach.
Pieniądze papierowe drukowano pod Londynem w Wielkiej Brytanii (Bradbury, Wilkinson & Co. Ltd., New Malden, Surrey).
Zmiana kruszcu wybijanych monet
W 1932 r. monetę 5-fenigową wybijano z mosiądzu, 10-fenigową z brązu aluminiowego, półguldena i gulden z niklu, a monety 2- i 5-guldenowe z niższej próby srebra (Ag 500)
Zmiany metalu, z którego emitowano nowe gdańskie monety, wynikała z dewaluacji brytyjskiego funta, spowodowanej światowym kryzysem gospodarczym. W 1932 r. ustalono wartość gdańskiego guldena na 0,292895 g czystego złota, a w 1935 r. na 0,1687923 g czystego złota.
W latach 30. ub. wieku gulden gdański stanowił równowartość 0,82 marki niemieckiej, 0,20 amerykańskiego dolara, 1,30 korony szwedzkiej i był równy polskiemu złotemu
*. Za 1 funta sterlinga płacono 25 gdańskich guldenów.
*po dewaluacji złotego w 1927 r. kurs za 1 guldena płacono 1,72 złotego. Po 1935 roku kurs znowu się wyrównał.
Likwidacja systemu walutowego Wolnego Miasta
1 września 1939 r., z chwilą wybuchu II wojny światowej i wcielenia Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy, zlikwidowano odrębny gdański system walutowy i wprowadzono markę niemiecką dzieloną na sto fenigów.
Gulden gdański obowiązywał do końca września. Wymianę ustalono na parytecie za 1 guldena - 0,70 RM (Reich Mark). Drobne monety (od 1 do 10 fenigów) pozostały w obiegu do końca wojny.
Polska odzyskała część złota Wolnego Miasta Gdańska
Pomimo likwidacji Banku Gdańskiego Niemcy nie przejęły jego depozytów w Banku Anglii i w Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei. Zostały one zablokowane, a była to niebagatelna suma - 35 mln guldenów, w tym prawie 30 mln w złocie (5 ton).
Polska jako udziałowiec Banku Gdańskiego i faktyczny dysponent terytorium Wolnego Miasta Gdańska w 1976 r. otrzymała z tych rezerw ponad 4,7 tys. kg złota z tych rezerw.
W świetle prawa międzynarodowego Wolne Miasto Gdańsk nie zostało zlikwidowane. Jego wcielenie do III Rzeszy było nielegalne, a układy poczdamskie przekazały Polsce administrowanie nim, ale sprawy terytorialne miały rozstrzygnąć osobne układy pokojowe. Umowy polsko-niemieckie w temacie granicy na Odrze i Nysie nie dotyczyły terytorium Wolnego Miasta. Strona polska stoi na stanowisku, że terytorium to zostało porzucone i opuszczone, czyli nastąpiła derelikcja uzasadniająca zmianę suwerena.
Polskie pieniądze po 1945 r. z motywem gdańskim
Narodowy Bank Polski w 1946 r., w ramach II emisji powojennej, wypuścił banknot o nominale 500 zł przedstawiający stoczniowca i rybaka na awersie i panoramą Gdańska nad Motławą na rewersie, który był w powszechnym obiegu do 1950 r.
W tym roku władze PRL przeprowadziły wymianę pieniędzy. Za nową złotówką przyjmowano 100 zł starych (pensje i oszczędności w bankach wymieniano w relacji 100 do 3 z limitem do 100 tys. starych złotych). Na nowych monetach i banknotach nie było już motywu gdańskiego.
Przed drugą denominacją pieniądza w Polsce Narodowy Bank Polski zamówił w 1990 r. w Monachium wydruk 9 nominałów przyszłego pieniądza:
- 1 złotego z Gdynią,
- 2 złotych z Katowicami,
- 5 złotych z Zamościem,
- 10 złotych z Warszawą,
- 20 złotych z Gdańskiem,
- 50 złotych z Wrocławiem,
- 100 złotych z Poznaniem,
- 200 złotych z Krakowem,
- 500 złotych z Gnieznem.
Wszystkie nominały miały te same wymiary, a jako wzór znaku wodnego był piastowski orzeł. Banknoty jednak nigdy nie weszły do obiegu. Denominację wprowadzono 1 stycznia 1995 r. (w relacji 10 000 starych : 1 nowy złoty polski), a na banknotach są władcy Polski.
Po raz pierwszy po wojnie polska moneta z Gdańskiem pojawiła się w 1996 r. z okazji tysiąclecia miasta. W tym roku NBP wypuściło cztery kolekcjonerskie srebrne (Ag 925) 20-złotówki (Tysiąclecie Miasta Gdańska, IV wieki stołeczności Warszawy, Zamek w Lidzbarku Warmińskim i Zwierzęta świata - jeż) o stemplu lustrzanym. Gdańska moneta miała nakład 20 tys. sztuk.
Z okazji tysiąclecia Gdańska NBP wypuścił też monetę w złocie (Au 900) w nakładzie 2 tys.
Wcześniej, bo w 1990 r., dla upamiętnienia dziesiątej rocznicy powstania Solidarności wypuszczono monety o nominale 10 tys. zł (miedzionikiel), 20 tys. zł i 50 tys. zł (złoto), 100 tys. zł (srebro i złoto) oraz 200 tys. zł ze złota. Na rewersie tych monet umieszczono pomnik Poległych Stoczniowców na tle panoramy Gdańska.
W 2020 r. ukazała się srebrna moneta o nominale 20 złotych (Ag 925) z serii Historia Monety Polskiej z awersem przedstawiającym króla Augusta III i napisem "Złotówka Gdańska Augusta III", a na rewersie herb Gdańska. Nakład wyniósł 12 tys. sztuk.
Rok później NBP wypuścił srebrną monetę kolekcjonerską w nakładzie 10 tys. o nominale 20 zł "Obrona Poczty Polskiej w Gdańsku". Moneta nie jest okrągła - ma wymiary 40 x 28 mm i postać znaczka pocztowego. Również w 2021 r. do obiegu weszła moneta pięciozłotowa z Gdańskim Żurawiem z serii Odkryj Polskę. Była to moneta okolicznościowa w nakładzie 1 mln sztuk wykonana z bimetalu (pierścień z miedzioniklu, a rdzeń z brązalu.
W okresie 77 lat powojennej Polski w powszechnym obiegu był tylko jeden banknot i jedna moneta z motywem gdańskim.
Również monet okolicznościowych z tym motywem było niewiele. Jakby w Gdańsku nie narodził się NSZZ "Solidarność" i nie było heroicznej obrony placówki Poczty Polskiej, to na monecie uwieczniono tylko jubileusz miasta.
Bibliografia- Rafał Tomkowicz "Waluty państw, których już nie ma - Wolne Miast Gdańsk" 21.05.2019 na portalu Banking Magazine (bankingmagazine.pl/waluty-panstw-których-już-nie-ma-wolne-miasto-gdansk)
- Andrzej Tersa "Waluta Wolego Miasta Gdańska. Marki i guldeny gdańskie" 2013/2014 materiał dla uczestników kursu przewodnickiego po Trójmieście organizowany przez PTTK o/Gdańsk,
- Monetek "Historia gdańskiego guldena" 10.02.2017 na portalu Numizmatyka i finanse
Historia bicia monety w Gdańsku. Od szeląga Kazimierza Jagiellończyka do szeląga St. Poniatowskiego
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
