W czerwcu za sprawą aktywistów ze stowarzyszenia Miasto Wspólne do sieci trafiły wnioski do opracowywanego aktualnie planu zagospodarowania dla Parku Rady Europy i dawnej Alei Topolowej. Można w nich znaleźć odwołania do projektu dzielnicy Reprezentacyjnej Stanisława Filipkowskiego z 1938 roku, a w szczególności do jednego z głównych elementów, jakim był plac "Forum Morskie". Niniejszy artykuł przybliża historię tego projektu, aby umożliwić skonfrontowanie nowych pomysłów z pierwotnym zamierzeniem budowniczych Gdyni.
Rok 1926: idea stworzenia reprezentacyjnego placu publicznego w Gdyni
tak, jak będzie chciał jego właściciel
18%
częściowo w zabudowie z terenami zielonymi
23%
powinien tam być tylko teren zielony, nawet jeśli byłby to duży koszt dla miasta
59%
Skąd wziął się pomysł budowy "Forum Morskiego" w Gdyni? Lokacja takich miast, jak Wrocław, Kraków czy też Poznań odbywała się na podstawie prawa magdeburskiego. W tych miastach rynek z ratuszem i sukiennicami był zwykle położony centralnie. Gdańsk, Elbląg oraz większość miast hanzeatyckich została rozplanowana na podstawie prawa lubeckiego. Tym, co odróżniało je od miast lokowanych na podstawie prawa magdeburskiego, był brak placu rynkowego, którego funkcję spełniała szeroka ulica. Budowniczowie Gdyni, podejmując próbę stworzenia przestrzeni symbolicznej, odwołali się do koncepcji budowy miast, jaka funkcjonowała w starożytnym Rzymie, gdzie najważniejszą rolę w życiu miasta pełniło forum.
Zgodnie ze słownikową definicją, forum to plac, rynek będący w miastach starożytnego Rzymu miejscem zgromadzeń ludowych, sądów, ośrodkiem życia handlowego i politycznego. Forum sytuowano zwykle w miejscu przecięcia dwóch głównych ulic, ale jak pisał rzymski architekt Witruwiusz, w przypadku miast położonych nad morzem, miejsce pod budowę forum należało wybrać jak najbliżej portu. Wokół otoczonego kolumnadą forum zgrupowane były główne budowle użyteczności publicznej. Jedną z nich była bazylika, która zanim stała się wzorcem dla chrześcijańskich kościołów, pełniła funkcję hali targowo-sądowej. Forum służyło również jako miejsce do urządzania różnego rodzaju widowisk, takich jak zapasy gladiatorów.
Gospodarstwo Elżbiety Skwiercz, na którego części obecnie znajduje się Park Rady Europy, pierwotnie nie było miejscem, na którym miał powstać gdyński reprezentacyjny plac publiczny. Plan zabudowania śródmieścia Gdyni z roku 1926 zakładał, że podstawą kompozycji urbanistycznej będzie połączenie dworca osobowego z dworcem morskim oraz biegnąca w kierunku morza szeroka arteria (ul. Mościckich, obecnie ul. Wójta Radtkego). Ta arteria o szerokości 60 metrów miała być zakończona dużym reprezentacyjnym placem, otwartym jedną ścianą na morze. Ponadto Śródmieście Gdyni miało być połączone z morzem wylotami szeregu ulic. Pomiędzy granicą portu a podstawą Kamiennej Góry pozostawała blisko 1200-metrowa przestrzeń umożliwiająca plastyczne połączenie miasta z morzem. Dynamiczny rozwój portu szybko jednak te plany zweryfikował.
W roku 1926 strajki angielskich górników sprawiły, że wzrosło zapotrzebowanie na polski węgiel i konieczna była budowa odpowiedniej ilości nadbrzeży. Z uwagi na koszty i czas zdecydowano o budowie pirsów i basenów zewnętrznych co sprawiło, że urządzenia
portowo-kolejowe zajęły obszary najbardziej wartościowe dla rozwoju Śródmieścia. Wymusiło to zmianę podstawy kompozycji urbanistycznej. W roku 1931 Ministerstwo Robót Publicznych zatwierdziło "Plan zabudowania miasta Gdyni", który opracował architekt Adam Kuncewicz. Zgodnie z tym planem, główna oś komunikacyjna przeniesiona została na ulicę 10 Lutego i Skwer Kościuszki, których przedłużeniem miało stać się molo spacerowe.
Rok 1936: konkurs na rozplanowanie Mola Południowego i terenów przyległych
Przerzucenie głównej osi miasta na ulicę 10 Lutego i Skwer Kościuszki sprawiło, że zmianie uległa lokalizacja reprezentacyjnego placu publicznego. W roku 1931 inż. Tadeusz Wenda zaprojektował szerokie na 120 m i wychodzące w morze na ponad 620 m Molo Południowe, przeznaczone dla potrzeb pasażerskiej żeglugi przybrzeżnej, a w roku następnym opracowany został projekt Dzielnicy Reprezentacyjnej zakładający powstanie po obu stronach Skweru Kościuszki symetrycznego placu. Z tego projektu w późniejszych opracowaniach uwzględniono jedynie lokalizację Basenu Jachtowego, który miał przylegać do Mola Południowego od strony południowej.
Zanim zakończyły się odbiory techniczne, kończące budowę mola i basenu jachtowego, w listopadzie 1935 roku odbyła się konferencja w sprawie planów zabudowy południowej części portu gdyńskiego. Zdecydowano, że zorganizowane zostaną dwa konkursy architektoniczne: konkurs ogólny na rozplanowanie terenu oraz konkurs szczegółowy na poszczególne budowle.
Na zorganizowany w roku 1936 konkurs na rozplanowanie Mola Południowego i terenów przyległych oraz na projekt szkicowy "Żeglarskiego Ośrodka Morskiego" w porcie i mieście Gdyni wpłynęło 25 prac. Większość z nich przewidywała usytuowanie placu reprezentacyjnego u nasady Mola Południowego lub też placu umieszczonego u podnóża Kamiennej Góry, związanego z Bazyliką Morską. W składzie sądu konkursowego, któremu przewodniczył ówczesny prezes SARP Romuald Miller znalazł się m.in. zasłużony propagator sportu żeglarskiego gen. Mariusz Zaruski, którego imię dzisiaj nosi Basen Jachtowy. Pierwszą nagrodę przyznano architektom Bohdanowi Damięckiemu i Tadeuszowi Sieczkowskiego. Sąd Konkursowy zaproponował, aby przy rozwiązaniu zagadnień urbanistycznych brały udział wybrane osoby spośród laureatów konkursu, zaś szczegółowym opracowaniem projektów Żeglarskiego Ośrodka Morskiego zajął się jeden z laureatów nagrodzonych prac.
Zarówno zwycięski projekt, jak i siedem innych prac zakupiono na potrzeby dalszych opracowań koncepcyjnych. Ciekawostką jest to, że drugą nagrodę w konkursie otrzymała
praca Mariana Spychalskiego, przyszłego Marszałka Polski.
Podsumowując wyniki konkursu, jury sformułowało liczne tezy, wśród których znalazły się te odnoszące się do forum. Uznało ono, że: "reprezentacyjny plac miejski winien być założony, jako otwarty na morze, a wobec tego nie powinien być zaprojektowany wewnątrz bloków budowlanych. Ściana tego placu zwrócona ku morzu, a wobec tego od strony morza szczególnie widoczna, winna być zaprojektowana ze specjalnym uwzględnieniem jej plastycznego znaczenia, z dużą śmiałością i rozmachem twórczym". Jury wskazało ponadto, że skoro "odcinek wybrzeża od mola południowego do stóp Kamiennej Góry jest niewielkim fragmentem bezpośredniego kontaktu miasta z morzem należy przynajmniej ten fragment wybrzeża uchronić od zabudowania, a wobec tego również odcinek wybrzeża przy basenie żaglowym w żadnych razie nie powinien być zabudowany, nawet jednym budynkiem".
Materiały konkursowe wraz z przeprowadzonymi dokładnymi studiami wysokościowymi ukształtowania terenu, podziału własnościowego i stanu istniejącego, pozwoliły pracowni projektów przy Komisariacie Rządu w Gdyni na wykonanie opracowania zabudowy Dzielnicy Reprezentacyjnej. W ramach tego projektu wykonano liczne przekroje podłużne i poprzeczne oraz makietę terenu.
Rok 1937: konferencja z udziałem Prezydenta RP
24 lipca 1937 roku w Komisariacie Rządu w Gdyni odbyła się międzyministerialna konferencja, która miała zadecydować o kształcie Dzielnicy Reprezentacyjnej Gdyni.
W konferencji obradującej w Komisariacie Rządu w Gdyni pod przewodnictwem Wicepremiera i Ministra Skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego wzięli udział m.in.: Prezydent RP Ignacy Mościcki, Minister Spraw Zagranicznych Józef Beck, Minister Spraw Wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki, Wiceminister Komunikacji Aleksander Bobkowski, Biskup Morski Stanisław Okoniewski, Wojewoda Pomorski Władysław Raczkiewicz - w latach 1939-1947 późniejszy Prezydent RP na uchodźctwie, Dyrektorowie Departamentów Ministerstwa Przemysłu i Handlu Leonard Możdżeński i Czesław Pech, Dowódca Floty RP Kontradm. Józef Unrug, Komisarz Rządu w Gdyni Franciszek Sokół, Starosta Pomorski Antoni Potocki, Dyrektor "Żeglugi Polskiej" Feliks Kollata, Naczelnik Wydziału Urzędu Morskiego Stanisław Walewski, Naczelnik Wydziału Komisariatu Rządu Mieczysław Michalski oraz szereg oficerów Wojska Polskiego i Marynarki Wojennej.
Spośród inżynierów i architektów Pracowni Projektów Komisariatu Rządu, Biura Planu Regionalnego oraz Urzędu Morskiego w konferencji wziął udział autor projektu Dzielnicy Reprezentacyjnej architekt Stanisław Filipkowski, architekt Wacław Tomaszewski, autorzy zwycięskiej pracy konkursowej z 1936 roku Bohdan Damięcki i Tadeusz Sieczkowski, autorzy planu regionalnego Bolesław Malisz i Kamil Lisowski oraz architekt Stanisław Karol Dąbrowski.
W protokole z konferencji, która 24 lipca 1937 odbyła się w sali Rady Miejskiej portowego miasta Gdyni na temat placu forum czytamy:
"Inż. arch. Stanisław Filipkowski - Kierownik Oddziału Zabudowy w Komisariacie Rządu m. Gdyni zreferował sprawę rozplanowania terenów molo Południowego i terenów przyległych. Projekt przedłożony przez Oddział Zabudowy Komisariatu Rządu w Gdyni oparty został na wynikach konkursu urbanistycznego przy czym jako wytyczne przyjęto tezy jury konkursowego. Na podstawie tego projektu została sporządzona makieta, obrazująca w ujęciu plastycznym zasady zabudowania dzielnicy reprezentacyjnej oraz molo południowego. Makieta powyższa rozwiązana została przy koncepcji usytuowania Bazyliki na Kamiennej Górze. Od strony morza przewidziany został plac o charakterze forum, przeznaczony na uroczystości związane z morzem. Plac ten wiąże się bezpośrednio z mniejszym placem położonym u stóp Bazyliki, który przewidziany jest na uroczystości o charakterze kościelnym. (...) Forum nadmorskie pojęte jest jako plac obudowany z trzech stron, a otwarty jedną ścianą na basen żeglarski i morze. Ściana przeciwległa potraktowana jest jako jednolita fasada, oparta na słupach, stwarzająca ażur dla wnętrza bloków i ulic. Od strony forum ażur ten wzniesiony jest na kilku stopniach, podkreślających podstawę budynku i tworzących naturalne trybuny. Oba place, ze względu na istniejącą konfigurację terenu rozwiązane są tarasowo, przez co uzyskuje się mocniejsze podkreślenie widoków na morze. Boczne ściany placu tworzą bryły teatru i ratusza."Dyskusja, jaka rozgorzała po wystąpieniu autora projektu Dzielnicy Reprezentacyjnej, w głównej mierze dotyczyła lokalizacji Bazyliki, która miała stanąć na Kamiennej Górze, gdzie kamień węgielny pod jej budowę poświęcony został już w roku 1934. Zwrócił na to uwagę Biskup Morski Stanisław Okoniewski dodając jednocześnie, że wydatki związane z projektem wyniosły około 150 tys. zł, a zmiana usytuowania Bazyliki pociągnęłaby za sobą dodatkowe koszty.
Kolejni mówcy podkreślali jednak, że kwestia dodatkowych kosztów nie jest najistotniejsza. W protokole z konferencji dalej czytamy:
"Pan Minister Spraw Wojskowych Generał dyw. Kasprzycki - stwierdza, że sprawę budowy Bazyliki realizuje się etapami /konkurs, opracowanie projektu itd./. Sprawa jest skomplikowana i jak widać z przedstawionej makiety trudno dziś zadecydować, w którym miejscu sytuować Bazylikę aby mieć pewność, że nie popełnimy błędu. Trzeba miasto zwrócić do morza, to powinno być naszą zasadą, przy czym należy stworzyć harmonijną całość. Stwierdzamy, że Bazylika na górze będzie odcięta od morza. Jeśli się na to zdecydujemy, to błąd ten pozostanie na zawsze. Uroczystości kościelne, oraz masy ludności są tymi czynnikami, które muszą być zespolone z odpowiednim placem. Dlatego też bezpośrednie powiązanie świątyni z forum uważam za wskazane.Pan Minister Spraw Zagranicznych - oświadcza, iż (...) Forum w przedstawionym projekcie jest za małe. Za parę lat może ono nie wystarczyć, gdyż Gdynia rośnie szybko. Koniecznym więc jest poszerzenie placu i skoncentrowanie przy nim budowli reprezentacyjnych. Dlatego też trzeba zmienić projekt w tym sensie, aby wykazać rozmach Gdyni. Projekt umieszczenia Bazyliki na dole jest lepszy. Rzeczą charakterystyczną na modelu jest brak jasnej i zdecydowanej granicy między lądem i morzem. Należałoby tę granicę zawartą w kamieniu zetknąć z wodą. (...)Pan Wicepremier - stwierdza, że (...) To wszystko bowiem, co stworzymy ma trwać przez szereg pokoleń i stanowić wyraz naszych aspiracyj gospodarczych i państwowych. (...) Powinien tu powstać duży plac w rodzaju Piazza di S. Marco w Wenecji. Trzeba stworzyć to, co w jednym rzucie oka powie: "To jest Gdynia". Przy placu niewątpliwie jest miejsce na przyszły ratusz i inne budynki reprezentacyjne oraz na Bazylikę. Te wszystkie elementy trzeba zespolić, Bazylika bowiem na górze zostałaby niejako oderwana od forum. W sąsiedztwie Bazyliki w koncepcji ustawienia jej na górze - widzimy małe wille, bo to jest dzielnica willowa. Bazylika usytuowana na górze byłaby drugorzędnym kościołem w tym otoczeniu, a ma być pierwszorzędną świątynią. Musi ona tworzyć jedną całość z placem i morzem, całość o głębokiej wartości i symbolice. Przykładów dobrego ujęcia podobnych zagadnień jest dużo. Np. w Sztokholmie ratusz nad wodą, w Wenecji Plac św. Marka, w Tryjeście - katedra. Sprawa rozwiązania plastycznego i usytuowania Bazyliki przy forum powinna być rozważona przez rzeczoznawców i fachowców, jest to bowiem dziedzina architektoniczna, ściśle fachowa."
Dyskusja na temat forum i usytuowania Bazyliki podsumowana została przez Prezydenta RP Ignacego Mościckiego z następujący sposób:
"Musimy sobie zdać sprawę czego chcemy i co dla nas jest najważniejsze. W pierwszych koncepcjach uważaliśmy, że Bazylika powinna być wybudowana na wzgórzu, bo nadawać będzie miastu piękną sylwetę od strony morza. Poszukiwania odpowiedniego terenu dały efekt, który widzimy tu na modelu plastycznym. Widok z morza jest bezspornie ważny, lecz nasze wewnętrzne potrzeby są jednak ważniejsze. Ważniejszym więc jest wewnętrzne życie miasta - są to bowiem działania, które mają nam przynosić trwałą korzyść. Dlatego też przed powzięciem ostatecznej decyzji należy przepracować problem zabudowy tej dzielnicy z uwzględnieniem odmiennego niż dotychczas usytuowania Bazyliki."Konferencja na temat budowy Dzielnicy Reprezentacyjnej z udziałem Prezydenta RP była wydarzeniem szeroko opisywanym w ogólnopolskiej i lokalnej prasie. Pisał o nim m.in. dziennik Republika w wydaniu z 25 lipca 1937 r., Gazeta Gdańska w wydaniu z dnia 26 lipca 1937 r., Nowy Dziennik w wydaniu z dnia 25 lipca 1937 r., czy też Dziennik Poznański w wydaniu z 28 lipca 1937 roku.
Rok 1938: zatwierdzenie projektu budowy Dzielnicy Reprezentacyjnej
Zgodnie z wnioskami, jakie zapadły na międzyministerialnej konferencji w sprawie budowy Dzielnicy Reprezentacyjnej, odbyło się kilka konferencji w gronie eksperckim, których głównym tematem było rozplanowanie forum i usytuowanie Bazyliki Morskiej. W grudniu 1937 roku w Komisariacie Rządu w Gdyni pod przewodnictwem prof. T. Tołwińskiego odbyła się konferencja z udziałem ośmiu rzeczoznawców-urbanistów, podczas której rozpatrzone zostały trzy zasadnicze lokalizacje Bazyliki Morskiej. Eksperci uznali, że usytuowanie Bazyliki Morskiej na Kamiennej Górze dawało dobre wyniki plastycznego widoku od strony portu, morza i miasta, lecz nie spełniało warunków funkcjonalnej i plastycznej łączności z forum. Drugi wariant usytuowania Bazyliki Morskiej na zboczu wschodnim Kamiennej Góry w ten sposób, aby budynek jednym bokiem przylegał do góry, drugim zaś wznosił się na tarasach ukształtowanych równolegle do brzegu morskiego, zapewniał pożądaną łączność forum z morzem z jednej strony i plastyczny związek Bazyliki z morzem oraz dobrą widoczność Bazyliki ze strony morza, portu i dalszych dzielnic miasta. Ukształtowanie najbliższego otoczenia Bazyliki wymagałoby jednak wykupienia kilkunastu domów, a przesunięcie forum na południe sprawiłoby, że utraciłoby ono bezpośredni kontakt z Molo Południowym. W trzecim wariancie Bazylika miała zostać usytuowana na kilkumetrowym wzniesieniu ponad poziomem forum w okolicy istniejącego budynku "Riwiery".
Wariant trzeci usytuowania Bazyliki stał się przedmiotem obrad kolejnej konferencji, jaka z udziałem tego samego gremium rzeczoznawców odbyła się w kwietniu 1938 roku. Na tę okoliczność przygotowany został projekt uwzględniający postulaty przedstawione na konferencji grudniowej.
Na kwietniowej konferencji rzeczoznawcy-urbaniści zaproponowali przesunięcie usytuowania Bazyliki w kierunku morza, co wiązało się z koniecznością wyburzenia budynku "Riwiery". Forum miało zostać oddzielone od Skweru Kościuszki za pomocą bloku o charakterze monumentalnym (ratusz). Zachodnią ścianę forum miały stanowić jednolite monumentalne budynki. Na podstawie kolejnych postulatów Pracownia Projektów Komisariatu Rządu w Gdyni w czerwcu 1938 roku wykonała ostateczny projekt Dzielnicy Reprezentacyjnej, który wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski zatwierdził podczas swojej wizyty na wybrzeżu w lipcu 1938 roku.
Lata powojenne: porzucone plany budowy Forum
Po drugiej wojnie światowej wypracowana przez Stanisława Filipkowskiego koncepcja budowy reprezentacyjnego placu stała się
punktem wyjścia do pracy nad planami szczegółowymi zagospodarowania Śródmieścia, służąc jednocześnie przygotowaniu programów do kolejnych konkursów architektonicznych na rozplanowanie Forum Morskiego. W ten sposób powstało kolejnych kilkadziesiąt projektów. Żaden z nich nie doczekał się jednak realizacji. Nie udało się nawet zachować łączności widokowej Śródmieścia Gdyni z morzem, co nie wymagało poniesienia wysokich nakładów.
W roku 2007 władze Gdyni ogłosiły plan budowy Forum Kultury, powracając do niezrealizowanej przedwojennej koncepcji dzielnicy reprezentacyjnej pod zmienioną nazwą. Pomimo poczynionych nakładów oraz licznych zapewnień, że Forum Kultury w Gdyni powstanie, miasto ostatecznie zrezygnowało z projektu jego budowy. W roku 2019 część terenu Parku Rady Europy oraz Alei Topolowej została zwrócona spadkobiercom Elżbiety Skwiercz. Od tego czasu znaczny udział w
nieruchomości nabył lokalny deweloper, a władze miasta wszczęły procedurę planistyczną dla tego terenu. Wywołało to zażartą dyskusję na temat przyszłości nieruchomości, na której pierwotnie miało stanąć "Forum Morskie", która toczy się do dziś.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
