Długie Ogrody. Dzielnica z bogatą historią

Pierwsza wzmianka o Długich Ogrodach pochodzi z II połowy XIV w. Położona na przedmieściach Gdańska miejscowość, słynęła z żyznej gleby. Jej mieszkańcy zajmowali się głównie uprawą warzyw i owoców, które sprzedawali w aglomeracji. Na podstawie historycznych wzmianek o Długich Ogrodach opowiada Jacek Górski, prezes stowarzyszenia Opowiadacze Historii Dolnego Miasta w Gdańsku.

Z Encyklopedji Powszechnej z ilustracjami i mapami autorstwa Samuela Olgebranda w tomie VI od litery G do Herburty wydanym w 1900 roku można było przeczytać pod hasłem Gdańsk m.in. takie słowa: "Miasto składa się z 6 części: Altstadt, Rechtstadt, Langgarten, Vorstadt, Niederstadt i Speicherinsel oraz 9 przedmieść". Wymieniono zatem w niej obok siebie - Stare Miasto, Prawe Miasto, Długie Ogrody, Stare Przedmieście, Dolne Miasto i Wyspę Spichrzów. Jak zatem można zauważyć - Długie Ogrody potraktowane zostały, nie jak znana nam wszystkim ulica, a jak dzielnica Gdańska. I dokładnie tak kiedyś było.

Jaki obszar obejmowały Długie Ogrody?

Nazwa Długie Ogrody odnosiła się do terenów pomiędzy Angielską Groblą, Szkocką Groblą zwaną wcześniej Groblą Rogoźników (w tym miejscu warto dodać, że wspomniani rogoźnicy mieli też swój most zwany też Mostem Matników - to ten nieodbudowany po wojnie, stojący blisko Mostu Stągiewnego) oraz ulicami - Ułańską i Sadową. Gdzieś tam przez sam środek tej części Gdańska biegła długa ulica wiodąca ku Żuławom, od której w lewo i w prawo odbiegały długie i wąskie parcele, które przeznaczono właśnie na ogrody.

Jak pisze prof. Januszajtis "w 1382 r. było tu 10 ogrodów, w 1415 - 145, a na początku XVII wieku - 297, o łącznej powierzchni do 60 ha (wraz z terenami na północ od Angielskiej Grobli)". Ciekawostką może być fakt, że ogrody te wykorzystywane były przez rzemieślników portowo-stoczniowych. Ze względu na swoją wyjątkową długość były doskonałym miejscem do skręcania z lnu i konopi mocnych lin okrętowych.

Skąd pochodzi nazwa Długie Ogrody?

Sama ulica prawie od samego początku, od 1361 roku, nosiła nazwę "Ogród", a słowo to towarzyszyło jej prawie nieprzerwanie przez kolejne wieki. Kilka lat później przemianowano ją na "Ogrody", potem (rok 1385) była "Ogrodami na grobli prowadzącej na Żuławy", następnie w 1430 - "Starymi ogrodami", "Ogrodami za mostem Kogi" i w końcu "Długim Ogrodem/Długimi Ogrodami".

Starsi mieszkańcy Gdańska z pewnością pamiętają, że po II wojnie światowej ulica zyskała zupełnie nową nazwę - Elbląska. A do jednej z historycznych nazw wróciła dopiero w 1990 roku. Ale nie wszyscy wiedzą, że był też wcześniej taki krótki okres, w którym straciła swoją ogrodową nazwę. W wieku XVI mówiono też o niej "ku św. Barbarze".

Nic dziwnego, bo kościół św. Barbary jest także współcześnie najbardziej znanym zabytkiem w tej części miasta. Stoi na wysokości dwóch charakterystycznych budowli, które otwierają i zamykają tę ulicę, czyli Stągwi Mlecznych i Bramy Długich Ogrodów. Strzelista 40-metrowa wieża wspomnianego kościoła, zdecydowanie góruje nad tą częścią Gdańska.

Kościół początkowo - od roku 1387 - był kaplicą św. Barbary przy szpitalu dla zakaźnie chorych. Kaplicę podniesiono do rangi kościoła parafialnego mniej więcej 70 lat później. Kilkakrotnie niszczony przez pożary i wojny zawsze był odbudowywany, chociaż obecnie nie ma dokładnie takiego kształtu jak kiedyś. W czasach PRL-u rozebrano południową nawę, a otwarte w ten sposób przestrzenie wychodzące na główną ulicę wypełniono witrażami według projektu Barbary Massalskiej.

Kto ze sławnych osobistości mieszkał na Długich Ogrodach?

Oprócz kościoła od ulicy Długie Ogrody można było wejść do kilku innych charakterystycznych budynków, o których warto wspomnieć. Większość z nich można już tylko zobaczyć na przedwojennych zdjęciach i pocztówkach.

• Do dzisiaj zachował się fragment muru, który otaczał kiedyś barokowy pałac polskiego magnata - Jerzego Wandalina Mniszcha, zbudowany w połowie wieku XVIII, który potem przekształcono w rezydencję gubernatora i komendanturę, aby w końcu w pierwszej dekadzie XX wieku, ze względu na złe warunki techniczne, go rozebrać.
• Zachowana w pobliskim parku linia drzew pamięta czasy ogrodu, który znajdował się na zapleczu tego pałacu.
• Po tej samej północno-zachodniej stronie ulicy, bliżej skrzyżowania z Długą Groblą stał dom "Zu den drei Bären" (Do trzech niedźwiedzi), który został wykupiony w 1718 roku z przeznaczeniem na siedzibę rezydenta carskiego w Gdańsku. Kilkadziesiąt lat później zbudowano na tym terenie tzw. pałacyk konsulów rosyjskich, zwany też domem rosyjskim. Konsularni przedstawiciele Rosji, a później ZSRR sprawowali w nim swoje urzędy do 1941 roku. Budynek został spalony najprawdopodobniej w marcu 1945 roku.
• Ulica Długie Ogrody z obu stron zabudowana była głównie kamieniczkami mieszkalnymi. Ale w rejonie pomiędzy pałacem Mniszcha i konsulatem rosyjskim stał jeszcze jeden budynek, o którym warto wspomnieć. W książce "Leibhusaren. Historia Czarnych Huzarów" Wojciech Gruszczyński pisze "(...) w latach 20. XIX w. zaadoptowano na potrzeby huzarów barokowy budynek przy Długich Ogrodach 80. (niem. Langgarten 80). Zaś w stojącym nieopodal pałacu Mniszchów ulokowano dowództwo garnizonu miejskiego. W 1905 r. rozebrano pałac Mniszchów, a dwa lata później budynek sąsiadujących z pałacem koszar i wytyczono w ich miejsce nową ulicę nazwaną Seredyńskiego (niem. Trojangasse)(...)".
• Ale na tym wojskowa historia tej części ulicy się nie kończy. Pod tym samym adresem już dwa lata później zaczęło działać Kasyno oficerskie 128. Gdańskiego Pułku Piechoty zbudowane w ciągu mniej więcej roku. Po demilitaryzacji Gdańska w tym samym miejscu działał Związek Pracowników Kupieckich, a następnie Polska Szkoła Handlowa oraz Polska Wyższa Szkoła Handlowa.

Rozrywka na Długich Ogrodach

Na omawianej ulicy istniało też miejsce, w którym można było bardzo kulturalnie spędzić czas wolny. Mowa o Selonke-Theater z Długich Ogrodów 31/33A, który w 1877 roku przyjął nazwę Teatru Wilhelma. Widz mógł obejrzeć wystawiane w nim głównie kameralne opery, komedie i wodewile.


Początkowo teatr dysponował też częścią ogrodową, która wykupiona została w 1878 roku pod budowę drugiego na Dolnym Mieście kompleksu koszarowego, a dokładniej koszar przy ulicy Sadowej. Teatr kilkakrotnie zmieniał właścicieli, zmieniał też profil działalności kulturowej, dostosowując się do oczekiwań i aktualnych trendów na rynku (wprowadzając np. do oferty pokazy filmowe).


Przez ostatnie trzy lata działalności obiekt nosił nazwę Scala. W czerwcu 1933 roku doszczętnie spłonął i nigdy go już nie odbudowano. Obecnie na tym terenie jest budowana przez dewelopera Moderna inwestycja Scala, która swoją nazwę czerpie z teatralnej historii. W przyszłości to jej mieszkańcy zapiszą kolejne karty historii tego unikatowego miejsca.

Jak kiedyś wyglądały Długie Ogrody?

Patrząc na mapę - Długie Ogrody stanowią przedłużenie Drogi Królewskiej. I taką właśnie funkcję pełniły, zmieniając się powoli z prostej drogi dojazdowej w szeroką aleję, która podobnie jak np. pobliska Łąkowa czy też Jaskółcza - wysadzona była dwoma szpalerami drzew biegnącymi przez sam jej środek wzdłuż dodatkowej środkowej ścieżki spacerowej.

106 lat temu na Długich Ogrodach było 97 domów i 32 nieruchomości komercyjne. A średnio w każdym z domów mieszkało 35-36 osób. Dane te pochodzą z publikacji "Die Großstadtsiedlung Danzig" wydanej w 1918 roku. Historia w swoim biegu dane te stale zmienia.