Papierowe tryby historii. Historia młyna papierniczego w Sopocie

Ulica Młyńska w Sopocie leży na uboczu, nie tylko daleko od centrum, ale i od pobliskiego Kamiennego Potoku. Ukryta wśród drzew, pomiędzy ruchliwą al. Niepodległości a rozgałęziającą się w pobliżu ul. Haffnera i prowadzącymi wprost na plażę ścieżkami. To urokliwe miejsce ma, jak na kurort, długą historię, udokumentowaną obrazem autorstwa Bartłomieja Milwitza.

Ulica Młyńska (niemiecka nazwa tego miejsca to Muhle Steinfliess, czyli Młyn na Kamiennym Potoku) jest właściwie drogą gruntową o długości 120 metrów, przebiegającą obok stawu i dawnego młyna i dochodzącą do ul. Haffnera i od tej strony wyłożoną betonowymi płytami.

Młyńska jest fragmentem dawnego traktu łączącego Kamienny Potok z nadmorską częścią Sopotu. Ukształtowała się ostatecznie jako droga dojazdowa do funkcjonującego w tym miejscu młyna papierniczego, napędzanego wodami przepływającego obok Kamiennego Potoku.

Nie wiadomo, kiedy dokładnie obiekt powstał. Działał już w 1650 r., kiedy to opat oliwski Aleksander Kęsowski (1590-1667, opat w latach 1641-67) nadał papiernię w dzierżawę Nathanelowi Probsterowi. Wraz z dzierżawą Probster otrzymał prawo wyrębu drzew w lasach klasztornych.

Drzewo miało służyć zarówno jako surowiec do produkcji papieru, jak i do naprawy zabudowań papierni. Papier z młyna w Kamiennym Potoku był wykorzystywany zapewne na potrzeby zakonników z klasztoru w Oliwie i trafiał prawdopodobnie do Gdańska.

W skład papierni wchodziły budynek mieszkalny i zabudowania gospodarcze oraz 15 mórg (ok. 8 ha) ziemi uprawnej i łąk, co pozwalało papiernikowi trzymać konie i krowy.

W tym samym roku młyn został uwieczniony na obrazie Bartłomieja Milwitza (1590-1656), przedstawiającym Bitwę pod Oliwą. Artysta ponumerował charakterystyczne punkty i miejscowości leżące nad zatoką. Numerem 28 Milwitz oznaczył Sopot, zaś pod numerem 29 znalazł się młyn nad Kamiennym Potokiem.

Dzięki obrazowi wiemy, że dzisiejszy budynek do dziś zachował swój pierwotny układ. Niestety w 1945 r. obraz zaginął i znany jest dziś jedynie z fotograficznych reprodukcji i opisu.

Trzy wieki pracy w młynie nad Kamiennym Potokiem

W latach 1655-60, w czasie wojny polsko-szwedzkiej zwanej "Potopem", papiernia wraz z zabudowaniami została zniszczona. Obiekt był zresztą wielokrotnie niszczony, odbudowywany i przebudowywany. Zachował się również pochodzący z początku wieku XX, kiedy to jeszcze młyn działał, układ koryt, potoków i kanałów wraz z dwoma stawami, regulujący dopływ wody do młyna.

Na większym stawie znajdują się dwie sztuczne wyspy porośnięte olszami. Wokół rosną liczne buki pospolite, nadające temu miejscu niepowtarzalny klimat.

Często zmieniali się też dzierżawcy młyna. W ciągu XVII i XVIII w. papiernię dzierżawili m.in.: Dirk Szlod (1658), Szymon Ortlob (1712), Stanisław Grekowicz (1716-22), Reinhold Heinrich (1722-65) oraz rodzina znanych papierników - Guentherowie.

W 1772 r. papiernię na prawie emfiteutycznym wydzierżawił Piotr Mueller. Emfiteuza to wieloletnia, dziedziczna dzierżawa gruntów rolnych, zwana także osadnictwem na prawie holenderskim. Emfiteuza umożliwiała czerpanie zysków z tytułu dzierżawy, ale bez prawa do własności gruntu i bez możliwości nabycia go przez zasiedzenie.

Mueller zatrudniał trzy osoby: dwóch mężczyzn i kobietę. Całą młyńską osadę zamieszkiwało wówczas dziewięć osób. Resztę stanowiła prawdopodobnie rodzina dzierżawcy pomagająca przy pracy w papierni.

Potomkowie Muellera dzierżawili młyn do 1819 r. Niewiele wiadomo o późniejszych dzierżawcach.

Życie po młynie: gospoda, poczta, inkubator

Jako młyn papierniczy obiekt funkcjonował do 1907 r. Rok później dotychczasowy właściciel papierni wzniósł nad młyńskim stawem nieistniejący już dziś drewniany pawilon kawiarniany, według projektu Feliksa Rakowskiego. Dom w podobnym stylu ozdobił drewnem i dobudował do niego ganek z werandą.

W pawilonie funkcjonowała restauracja wraz z kawiarnią, a następnie gospoda "W starym młynie" czynna do końca lat 30. Potem działała tam poczta.

Po 1945 r. w budynku dawnego młyna urządzono mieszkania komunalne.

Od 2006 r. rozsypujący się budynek stał pusty. Pomieszkiwali w nim bezdomni, a obiekt był okradany z wszystkich elementów, które można było wynieść i spieniężyć. Dewastacji ulegał też stojący nad stawem budynek gospodarczy wymurowany z czerwonej cegły, wypalanej w pobliskiej cegielni Kolibki. Nie wiadomo, kiedy z posesji zniknęły słupy przedprożowe z zatartą częściowo datą "16*2".

Opierając się na opisach i obrazie Milwitza, zakładać należy, że obok papierni stał o wiele bardziej okazały dwór, w stylu podobnym do rezydencji mieszczańskich w sopockiej wsi. Zniszczony podczas Potopu, w przeciwieństwie do "domu młynarza", nie został już nigdy odbudowany, a czas i kolejne zmiany okolicy zatarły ślady jego istnienia.

W 2013 r. zdewastowany budynek rozebrano. Przy wykorzystaniu nadających się do tego elementów konstrukcyjnych wybudowano nowy gmach z zachowaniem istniejącego wcześniej układu.

Podczas prac budowlanych w gęstych krzakach porastających brzegi przepływającego obok Kamiennego Potoku znaleziono pozostałości młyńskiego koła. Odnowiony artefakt wyeksponowany na ścianie frontowej ośrodka stał się symbolem historii tego miejsca.

W 2015 r. do użytku oddano Sopocki Inkubator Przedsiębiorczości Społecznej. W ramach SIPS działają Centrum Integracji Społecznej, Sopockie Centrum Integracji i Wsparcia Cudzoziemców, punkt konsultacji psychologicznych oraz spółdzielnia socjalna, w ramach której pomoc otrzymują osoby długotrwale bezrobotne oraz niepełnosprawne.