Wyspa Ostrów, dziś wyłącznie przemysłowy teren pomiędzy śródmieściem Gdańska a ujściem Wisły, była kiedyś pastwiskiem dla koni, polem bitwy, lasem, a nawet działała tu namiastka lotniska.
Do połowy XIX wieku Wisła miała dwa główne ramiona ujścia do morza. Wschodnie, czyli Nogat płynący do Zalewu Wiślanego i zachodnie, czyli Leniwkę, płynącą przez Gdańsk. Leniwka uchodziła do Zatoki Gdańskiej tuż za twierdzą Wisłoujście. Ten odcinek Wisły i jej dopływ, czyli Motława, stanowiły wejście do portu gdańskiego.
Do przerwania mierzei w 1840 r. po wiosennych roztopach i przekopania jej w 1895 r. piaszczysty, miejscami wydmowy i zalesiony pas pomiędzy morzem a rzeką i jej odnogami ciągnął się od Gdańska aż po Pilawę (dzisiejszy Bałtijsk).
Jego zachodni odcinek nosił nazwę Danziger Nehrung. Na samym jego krańcu, na prawym brzegu Wisły, niedaleko twierdzy Wisłoujście, rozciągały się podmokłe łąki i pastwiska o powierzchni około 300 ha.
Teren ten pod koniec XIV wieku stał się praktycznie wyspą. Od zachodu płynęła Wisła, a na wschodzie była Łacha Bosmańska (Die Bootzmans Lache). Zasilał ją ciek wodny o nazwie Warzywód Wielki, płynący z okolic Stogów i uchodzący do Wisły na wysokości dzisiejszego Nabrzeża Chemików. Na południu Łachę Bosmańską połączono poprzez przekop z Wisłą i w ten sposób powstała wyspa o nazwie Holm - z niemieckiego "wyspa rzeczna".
Holm w czasach świetności hanzeatyckiego miasta Gdańska
Tereny wyspy rzecznej usytuowanej naprzeciw wielkiego grodu stanowiły własność oliwskich cystersów oraz z nadania krzyżackiego Głównego Miasta. Służyły jako pastwisko dla koni. W XVI w. pastwiska zaorano, prawie połowę jej powierzchni porósł sosnowy las. Na południowym cyplu zbudowano karczmę Holmkrug, a na północnym fortyfikacje (szańce) dla zabezpieczenia drogi wodnej do portu na Motławie. Pogłębiana Łacha Bosmańska stanowiła szlak wodny dla szkut płynących do Wisłoujścia. Na prawym brzegu po grobli biegła droga z przeznaczeniem dla koni ciągnących szkuty. Były też dwa gospodarstwa rolne z wiatrakami - Duży i Mały Holender.
Holm - znaczenie militarne w XVIII w.
W wojnie o sukcesję polską Gdańsk opowiedział się za królem Stanisławem Leszczyńskim. Przeciwnicy tej elekcji wybrali królem Augusta III Sasa, którego poparła Austria i Rosja. Leszczyński wyparty z Warszawy schronił się w Gdańsku, oczekując na pomoc swojego zięcia króla Francji. Wojska rosyjskie i saskie w 1734 r. przystąpiły do oblężenia Gdańska, zajmując szańce na Holmie, z których ostrzeliwały miasto.
Po ponad czterech miesiącach i słabym wsparciu francuskim król Stanisław Leszczyński potajemnie opuścił Gdańsk, a miasto skapitulowało. Wycofanie wojsk rosyjskich kosztowało Gdańsk zapłatę kontrybucji w wysokości 1 mln talarów, wysłaniem delegacji władz miasta do Petersburga z zadaniem przeproszenia carycy Anny Romanowej oraz uznania za króla polskiego Augusta III Sasa.
Po I rozbiorze Polski Holm zajęli Prusacy. Na prawym brzegu Wisły, u jej ujścia do morza, tylko twierdza w Wisłoujściu była gdańska. Westerplatte, Nowy Port, Oliwa, Wrzeszcz, Chełm i Stare Szkoty położone wokół murów Gdańska zostały anektowane przez Królestwo Prus. Utworzono nową jednostkę administracyjną - Prusy Zachodnie (Westpreussen) z siedzibą w Kwidzynie (Marienwerder). Północną część dawnych Prus Królewskich objął powiat tczewski (kreis Dirchau).
Holm podlegał intendenturze w Oliwie (Domänen ämtern Oliva), która wyspę wydzierżawiła gdańskiemu kupcowi z gminy anglikańskiej - Henry'emu Simpsonowi. Tenże w 1802 r. wykupił dzierżawę za 90 750 talarów pruskich. Wyspę w tym czasie zamieszkiwało około 200 osób pracujących w gospodarstwach rolnych, młynie zbożowym i dwóch tartakach.
W 1814 r. Holm przeszedł na własność Archibalda II MacLeana, kupca o korzeniach szkockich i kuzyna Henry'ego Simpsona. Nad brzegiem Wisły pobudował on na miejscu dawnej karczmy dwór z ogrodem. Obok działały dwa tartaki i trzy wiatraki napędzające młyn zbożowy.
Podczas epidemii cholery w Gdańsku w 1831 r. przywleczonej drogą morską, gdyż pierwsze ofiary były wśród robotników portowych, na Holmie na północnym cyplu założono szpital i cmentarz dla ofiar epidemii.
Do końca XIX wieku wygaszano funkcje obronne wyspy (rozebrany szaniec północny) i na Holmie dominował charakter rolny. Stało tu dziesięć budynków mieszkalnych a także dwór, wiatrak, młyn i tartaki. Uprawiano tu szparagi. W osadzie zamieszkiwało od 200 do 300 osób.
Holm zyskuje charakter przemysłowy
Na przełomie XIX i XX w. nastąpiły zasadnicze zmiany na Holmie. Południową część o powierzchni 48 ha zakupiła Stocznia Cesarska (Kaiserliche Werft) z przeznaczeniem na miejsce cumowania flotylli torpedowców, magazyn amunicyjny, budynki działów artylerii, zaopatrzenia i administracyjne.
Północną część wyspy zakupił Bergisch - Märkische Bank, który wniósł ją jako udział w spółce akcyjnej Holm (Holm Aktiengesellschaft). W 1899 r. od banku grunt o powierzchni 165 mórg (ok. 40 ha) zakupił Stahl-und Walzwerke Nordiscche Elekrizitätswerke und Stahl AG z Berlina. Spółka zbudowała w 1903 r. hutę z piecem martenowskim. Po roku piec wybuchł, a pożar strawił cały zakład pracy. Udziałowcy nie zdecydowali się na jego odbudowę i sprzedali działkę.
W latach 1901-1904 z Łachy Bosmańskiej wykorzystywanej do żeglugi szkut w rezultacie pogłębienia i poszerzenia wybudowano kanał o długości 2 km i głębokości 7,5 m. Były to nowe nabrzeża portowe po obu brzegach nazwane Kaiserhafen - Port Cesarski. Otwarcia w dniu 27 maja 1904 r. dokonał cesarz niemiecki Wilhelm II.
Zobacz, co łączy cesarza Wilhelma II z tamarynami z zoo w Oliwie
W 1905 r. oddano linię kolejową o długości 11 km łączącą Port Cesarski z główną magistralą. Holmbahn ze stacji rozrządowej Gdańsk Południe przez Orunię, Olszynkę, Sienną Groblę i Przeróbkę docierała do Portu Cesarskiego i dalej promem kolejowym na Holm do stacji kolejowej o tej samej nazwie. Bocznice prowadziły do Stoczni Cesarskiej, do spichlerza zbożowego "Prusy Zachodnie", mogącego pomieścić 16 tys. ton ziaren oraz do obszaru po byłej hucie.
Wyspa Holm ma także swój epizod lotniczy. Siedem lat po locie braci Wright, w dniach 11-19 czerwca 1910 r., na Holmie odbył się festiwal lotniczy pod nazwą Danziger Fest und Flugwoche. Podczas festiwalu dwóch pionierów awiacji, Hans Grade i Emil Jeannin, zaprezentowało mieszkańcom Gdańska swoje samoloty. Jednopłat Hansa Grade o wdzięcznej nazwie "Ważka" (Libelle) ważył 125 kg i był wyposażony w dwusuwowy silnik spalinowy (4 cylindry) o mocy 12 kW. Natomiast dwupłatowiec Emila Jeannina Aviatik Farman o masie własnej 500 kg miał siedmiocylindrowy silnik rotacyjny o mocy 37 kW. Oba samoloty mogły latać z prędkością do 60 km/h.
Dojazd na prowizoryczne lądowisko zapewniał pociąg jadący z Dworca Głównego na Holm oddaną w 1905 r. linią kolejową przez Orunię, Olszynkę i Przeróbkę. Ponadto miasto zapewniło przejazd miejskimi omnibusami przez tymczasowy most pontonowy na Wiśle oraz parostatkami z pasażerami wsiadającymi na Długim Pobrzeżu. Pokazy trwały przez tydzień i zgromadziły tysiące widzów.
Na polu wzlotów na Holmie w latach 1913-1917 działała baza lotnictwa morskiego. W pobliskiej Stoczni Cesarskiej budowano także samoloty. W zakładzie konstrukcyjno-badawczym zatrudniającym ponad 170 pracowników (w tym kilku pilotów wojskowych) konstruowano i budowano hydroplany oraz remontowano maszyny z niemieckich stacji lotniczych nad Bałtykiem. Pierwsze w Niemczech morskie lotnisko powstało w Pucku, na zakupionych przez armię 800 morgach ziemi. Tam odbywały się loty szkolne maszyn powstałych w Cesarskiej Stoczni w Gdańsku.
Dwa lata wcześniej w Stoczni Cesarskiej zwodowano pierwszą łódź podwodną U-2. W 1916 r. Niemcy wprowadzili w życie projekt Uto (U-Boot und Torpedobootsflotille). Przewidywał on budowę na Holmie specjalnego basenu dla okrętów podwodnych i torpedowców - U-Boots Hafen. Do roku 1918 r. wyprodukowano w Gdańsku 46 u-bootów.
Wyspa Holm w Wolnym Mieście Gdańsku
Terytorium Wolnego Miasta było zdemilitaryzowane, co oznaczało także zakaz produkcji i sprzedaży broni, w tym okrętów czy samolotów. Znajdujące się w gdańskich dokach u-booty zostały zezłomowane.
Po proklamowaniu Wolnego Miasta Gdańska wyspę Holm podzielono. Część przekazano Radzie Portu i Dróg Wodnych Gdańska, niezależnemu organowi zarządzającego portem gdańskim. Tereny Stoczni Cesarskiej przejęło Międzynarodowe Towarzystwo Budowy Statków i Maszyn (The International Shipbuilding and Engineering Co Ltd), z udziałem po 30 proc. kapitału angielskiego i francuskiego oraz po 20 proc. polskiego i Wolnego Miasta. Również na zachodnim krańcu wyspy, nad Martwą Wisłą, działki miała Stocznia Schichaua oraz stał spichlerz zbożowy i zbiorniki na paliwo firmy Baltoil Danzig.
Na Holmie wyznaczono także specjalną strefę dla Amerykańskiej Misji Żywnościowej dla Polski. W porcie gdańskim alianci zaraz po zakończeniu działań wojennych wskazali na dwa miejsca dostaw pomocy: w Nowym Porcie na terenie WOC dla transportu kolejowego i właśnie na Holmie dla transportu rzecznego. Pomoc ze strony polskiej nadzorowali przedstawiciele delegatury Ministerstwa Aprowizacji z delegatem polskiego rządu w Gdańsku Mieczysławem Jałowieckim.
Militaryzacja Holmu w czasie II wojny światowej
Po zajęciu Wolnego Miasta Gdańska przez III Rzeszę obie stocznie (Gdańska i Schichaua), które miały swoje działki na Holmie, zostały włączone w niemiecką produkcję zbrojeniową. W obu stoczniach budowano okręty podwodne. W czasie wojny zwodowano ponad sto takich jednostek, a kilkadziesiąt zostało niedokończonych.
W basenie znajdującym się w północnej części wyspy były też remontowane uszkodzone jednostki oraz dokonywano przeglądów okresowych. Na potrzeby stoczniowe pracowały więźniarki podobozu żeńskiego KL Stutthof oraz jeńcy wojenni, głownie Francuzi i Polacy.
Holm staje się Ostrowem - wyspa zyskuje polską nazwę
27 marca 1945 r. oddziały sowieckie zajęły Holm, a dzień później Stocznię Gdańską. Pomimo że na jałtańskiej konferencji pokojowej obszar Wolnego Miasta Gdańska przyznano Polsce, to rozpoczął się proces wywożenia niedokończonych okrętów, maszyn i technologii do ZSRR. Zgodnie z tajną umową pomiędzy ZSRR a Polską 70 proc. mienia stoczniowego miała dostać strona sowiecka.
Ostatecznie tereny stoczniowe Polska przejęła od wojska sowieckiego 30 sierpnia 1945 r. Holm znalazł się w granicach Stoczni nr 1 (Stoczni Gdańskiej), ale w jej północnej części w 1952 r. wyodrębniono Bazę Remontową Ostrów, przyszłą GSR - Gdańską Stocznię Remontową. W 1947 r. w miejsce przeprawy promowej oddano most pontonowy łączący Holm ze Stocznią Gdańską i ul. Doki.
W 1949 r. wyspie Holm nadano polską nazwę - Ostrów.
Od lat 50. XX wieku na Ostrowie oprócz dwóch stoczni: Stoczni Gdańskiej i Gdańskiej Stoczni Remontowej, do dziś stoi spichlerz i młyn spółki Gdańskie Młyny.
W 1985 r. oddano most łączący wyspę Ostrów z Młyniskami od ul. Swojskiej. Ponadto po wschodniej stronie działało połączenie promowe-kolejowe wyspy ze stacją Gdańsk Kanał Kaszubski. Prom był aktywnie użytkowany do 1996 r. W 2014 r. wznowiono incydentalnie przeprawę przez Kanał Kaszubski segmentów statków.
W ostatnim czasie na Ostrowie doszedł nowy użytkownik. Spółka Baltic Towers, powołana przez Agencję Rozwoju Przemysłu z udziałem kapitału hiszpańskiego. Na terenie należącym niegdyś do Stoczni Gdańskiej rusza budowa hali, w której, będą powstawać wieże wiatrowe. W hali blisko nabrzeża ma powstawać 150 wież rocznie dla turbin wiatrowych o mocy 15 MW montowanych na morzu. Fabryka będzie zatrudniać 500 pracowników.
Bibliografia:
Andrzej Januszajtis "Holm przed włościami. Z dziejów gdańskiego Ostrowa" Nasz Gdańsk Nr 06/2009, s. 7-9
Magdalena Staręga "Niemieckie U-Booty z gdańskiej Stoczni Cesarskiej w I wojnie światowej" 21 września 2022 r., histmag.org
Bronisław Poźniak "Od pól wzlotów do pierwszego lotniska", trojmiasto.pl,
Henryk Jursz "Spacer po Gdańsku: Holmbahn, czyli kolej na Wyspę Ostrów", iBedeker.pl,
Morska Fundacja Historyczna "Rok 1945 w historii gdańskich stoczni" (Materiał pierwotnie ukazał się jako broszura dla uczestników wycieczek zorganizowanych przez Morską Fundację Historyczną w czasie Nocy Muzeów w 2018 roku)
Przepiękny artykuł,wspaniale ryciny,mapy i zdjęcia.Widac autor ma ogromną wiedzę i włożył dużo pracy w napisanie.Dziękuję,i proszę o więcej.
Sven Skur....en
2 tygodnie
824
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2024-04-16 15:13
Michał - miłośnik historii Gdańska
Również dziękuję i proszę o więcej
Michał
1 tydzień
00
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2024-04-15 09:19
Ja tam wolę przeczytać codzienny horoskop i coś o problemach młodzieży
2 tygodnie
01
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2024-04-13 14:17
I nie przeszkadza tobie, że w tekście wiele o Niemcach?! Ha, ha, ha. Cud.
2 tygodnie
47
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2024-04-13 14:46
inne przeprawy (1)
po obu stronach obecnego mostu na przedłużeniu ul.Swojskiej były prawdopodobnie inne przeprawy. Od strony południowej wystają z wody jakieś palisady a od północnej nabrzeże do cumowania promu. Może ktoś powie kilka słów o tych budowlach ?
Swoją drogą ul. Swojska to istny "ser szwajcarski". Zapomniana przez włodarzy. A tam taki ruch.
2 tygodnie
380
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2024-04-13 21:30
Wcześniej był tam most tymczasowy
2 tygodnie
10
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2024-04-13 13:40
(1)
szkoda tej wyspy, blisko centrum a zabudowana, niedostępna, zanieczyszczona
2 tygodnie
2817
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2024-04-14 08:40
No cóż....
Dasz pracę ludziom, którzy tam robią w innym miejscu, to bierz!
Wyspy i wysepki. Ile ich jest w Trójmieście?
. Na południu Łachę Bosmańską połączono poprzez przekop z Wisłą i w ten sposób powstała wyspa o nazwie Holm - z niemieckiego "wyspa rzeczna". 
Rocznica bitwy pod Wisłoujściem. Z pamiętnika francuskiego oficera z roku 1734
Zdobyli Gdańsk, bo francuski zięć zawiódł
Jak budowano kolej do portu w Gdańsku na przełomie XIX i XX wieku
Od pól wzlotów do pierwszego lotniska
Wyspa Ostrów: stoczniowe serce Gdańska - z lotu ptaka
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
